Tuesday, September 15, 2009

Liafuan ida nebee?

I was waiting for a meeting with a government counterpart the other day and picked up a copy of a magazine published by the ministry as part of some information dissemination project or other. The magazine was apparently quite new and quite interesting because four of the people in the waiting room were leafing through it, including the secretary of the (relatively senior) person I was to meet. The magazine was available in Portuguese, Tetum and Indonesian; see if you can guess what the split was between the languages...

Portuguese: 0
Tetum: 1
Indonesian: 3

I suppose the lack of Portuguese readers isn't terribly surprising, but the fact that Indonesian readers outnumbered Tetum readers 3:1 was interesting. I asked why.

"There are so many Portuguese words in the Tetum they use that we can't understand it" came the reply.

I discussed this later that night with Lena - Bibi Bulak member and author in the competition - and she said that this sort of thing is incredibly common. Newspaper articles written in Tetum are often almost unintelligible due to the large number of Portuguese words used, even to some university educated Timorese.

This is a real challenge to writers in Timor-Leste as they continue to develop the language. Do they go down the Portuguese route, the Melayu route, the English route or the Tetum Terik route (where one exists)?

We are hoping to get a letter from the National Institute of Linguistics (INL) verifying that our book is in standard Tetum. Teo - the author of the first book we hope to publish - is quite familiar with standard Tetum because of his work on the Lafaek project with CARE International, so hopefully that shouldn't be too much of an issue.

Tuesday, September 8, 2009

Nasionalizmu Timor-Leste Nian Heteke Hosi Ninia Poeta Sira-Nia Hanoin

NASIONALIZMU TIMOR-LESTE NIAN HATEKE HOSI NINIA POETA SIRA-NIA HANOIN

 

Hosi Abé Barreto Soares

 

Poetry is existential communication”[1]

  Breyten Breytenbach

 

INTRODUSAUN

 

Kestaun nasionalizmu sempre sai nu’udar tópiku ida-ne’ebé interesante atu elabora no ko’alia, partikularmente iha rai hanesan Timor-Leste, ne’ebé hakat liutiha ona periodu kolonializmu iha tempu Portugál no Indonezia nia ukun.

 

Hanesan mós eskritór sira seluk iha kolonia Portugeza iha kontinente Áfrika ne’ebá, eskritór Timoroan sira mós hala’o knaar ida-ne’ebé signifikante tebetebes hodi sunu lakan sentimentu nasionalizmu entre sira-nia maluk patriota sira-nia leet durante funu ba libertasaun nasionál. Ezemplu konkretu ida maka ita bele foti hosi rai Angola maka ninia eskritór, António Agostinho Neto ne’ebé, la’ós sai de’it nu’udar Angola nia Prezidente ba dahuluk maibé kontinua sai ninia poeta ne’ebé prominente liuhotu, ho nia obra sira publika iha lian oioin. Neto nia poezia sira lida ho luta atu hetan liberdade, no ninia poema sira balu transforma sai inu sira libertasaun nian. [2]

 

Ensaiu badak ida-ne’e tenta atu analiza no diskuti oituan kona-ba obra literária poeta prominente Timor-Leste nian na’in tolu: Fernando Sylvan, Francisco Borja da Costa no João Aparício, ne’ebé--oituan ka barak--ajuda tiha ona hodi forma konsiénsia nasionalizmu ema Timoroan nian iha pasadu resente ba istória kontemporánia Timor-Leste nian.

 

Ensaiu ne’e mós sei buka atu diskuti oituan liután kona-ba relevánsia obra literária poeta na’in tolu ne’e nian iha kontestu Timor-Leste ne’ebé livre no independente, no sira-nia vizaun ba Timor-Leste ne’ebé pásífiku no mós prósperu iha tempu ikusmai.

 

Fernando Sylvan: “....nem por um minuto me calarei

 

Timoroan ida-ne’e la’ós koñesidu hanesan poeta de’it, maibé nia mós koñesidu hanesan prozadór no ensaísta ida. Nia naran loloos maka Abílio Leopoldo Motta-Ferreira. Nia moris iha Dili, Timor-Leste iha loron 26, fulan-Agostu, tinan 1917. Nia mate iha Cascais, Portugal iha loron 25, fulan-Dezembru, tinan 1993.

 

Tempu barak liu maka nia halo hotu iha Portugal. Wikipedia fó sai liután katak, apezarde distánsia jeográfika entre Portugál no Timor-Leste, eskritór oan ida-ne’e kontinua nafatin hakerek kona-ba nia rai. Nia elabora kona-ba lenda, tradisaun no foklórika Timor nian iha nia obra sira. Nia mós, to’o ikus, koñesidu hanesan poeta boot ida lian Portugés nian, no nia sai mós prezidente ba Sosiedade Lian Portugés.[3]

 

Hosi livru “A Voz Fagueira de Oan Tímor” ita bele koñese kuaze obra poétika tomak Fernado Sylvan nian. Hosi livru ida-ne’e maka ita hetan poema balun, ne’ebé deskreve sentimentu forte espiritu nasionalizmu ema Timoroan nian.

 

Iha tinan 1971, tinan tolu molok Revolução dos Cravos akontese iha Portugal, Fernando Sylvan hahú fanun ona nia maluk sira kona-ba kestaun rasizmu.Tinan 1971 ne’e sai nu’udar tinan Internasionál kontra Rasizmu. Hanesan portavós ida povu kolonizadu nian hosi nasaun Terseiru Mundu, Fernando Sylvan espresa nia sentimentu profundu kona-ba asuntu ne’e liuhosi nia poema Mensajem do Terceiro Mundo. Hosi liña balu poema ne’e nian, nia marka nia pozisaun firme, hodi hananu,

 

“Não tenhas medo de confessar que me sugaste o sangue

E esgravataste chagas do meu corpo

E me tiraste o mar do peixe e o sal do mar

E a água pura e a terra boa

E levantaste a cruz contra os meus deuses

E me calaste nas palavras que eu pensava.

.............

Não tenhas medo de confessar o esforço

De silenciar os meus batuques

E de apagar as queimadas e as fogueiras

E desvendar os segredos e os mistérios

E destruir todos os meus jogos

E também os cantares dos meus avós.

.....

E eu sobrevivi

Para construir estradas e cidades a teu lado

E inventar fábricas e Ciência,

Que o mundo não pôde ser feito só por ti.” [4]

 

Iha tinan 1981, hafoin tiha tinan neen Timor-Leste hetan invazaun no okupasaun hosi nia rai viziñu Indonézia, Fernando Sylvan mosu fali ona, hodi fó korajen ba maluk Timoroan sira atu luta kontra dominasaun estranjeira ne’e, atu to’o ikus hetan liberdade no pás. Nia lamenta mós ho Portugál nia reasaun maka la forte hasoru realidade ne’e. Poema Timor-Leste ne’ebé Fernando Sylvan hakerek ne’e, fó sai nia sasin, fó sai nia hakilar:

 

“Timor,

teu grito fretilin ecoará

com Portugal quieto

com Portugal calado

sem um acto de força a tua força

sem um gesto de orgulho ao teu orgulho

sem um nada de nada a tua História

 

Mas tu resistirás a Indonésia

e lutarás

e redesfraldarás a tua bandeira

e recantarás o teu hino

e reproclamarás a tua independência

 

E na liberdade das tuas liberdades

terás a justiça da tua justiça

e no amor do teu amor

terás a paz da tua paz......” [5]

 

Fernando Sylvan iha vizaun katak, sedu ka tarde, funu Timor-Leste nian hasoru Indonézia atu hetan pás no liberdade, sei to’o nia rohan. Nia fiar katak, to’o ikus Timoroan sira sei ku’u duni ai-fuan ukun rasik an nian. Vizaun ida-ne’e partilla ho momós hosi líder Timor-Leste nian iha estranjeiru, José Ramos-Horta (Prezidente Repúblika atuál Timor-Leste nian) bainhira nia hala’o luta diplomátika iha tinan barak nia laran. Hosi Ramos-Horta nia livru, “Funu: The Unfinished Saga of East Timor”, ita mós bele hetan poema ki’ikoan ida Fernando Sylvan nian kona-ba funu, mak laiha títulu, ne’ebé nia sita:

 

Funu, guerra. –A guerra

há-de terminar

a sorrir amor.

 

Semente a partir-se

tem seu fim na flor.”[6] 

  

Espiritu Mauberismu ne’ebé iha tinan barak haburas no promove hosi Fretilin iha luta ba libertasaun nasionál Timor-Leste nian, inspira “homen das letras” ida hanesan Fernando Sylvan. Liuhosi poema Manifesto Maubere, Fernando Sylvan hakarak haforsa liután determinasaun povu Timor-Leste, povu Maubere nian atu afirma nia identidade rasik.  Maluk Timoroan barak iha rai estranjeiru, liuliu iha Portugál ne’ebá, kostume uza poema ne’e iha sira-nia atuasaun kulturál, hanesan omenajen ba lia-na’in ida-ne’e. 

 

MANIFESTO MAUBERE [7]

 

A cultura é a memória

de um povo que não morre!

 

A acção é a história

de um povo que não morre!

 

Ouviram?

Ouviram bem?

 

A vida é a liberdade

de um povo que não morre!

 

A independência é a vontade

de um povo que não morre!

 

Ouviram?

Ouviram bem?

 

A justiça é a oferta

de um povo que não morre!

 

A luta é a descoberta

de um povo que não morre! 

 

Ouviram?

Ouviram bem?

 

Nicolau dos Reis Lobato, líder Timoroan nian ne’ebé mate iha kombate iha ai-laran, iha tinan 1978, laiha dúvida katak, halo Timoroan sira nia morál atu luta ba ukun rasik an sai nakdoko tebes. Fernando Sylvan tenta atu hamoris filafali espiritu luta nian, hodi deskreve Nicolau Lobato nia grandeza, ne’ebé sei kontinua moris no eziste iha Timoroan sira-nia fuan no laran. Poema Vozes Mauberes tuirmai haktuir sentimentu klean ida-ne’e:

 

VOZES MAUBERES [8]

 

Uma criança chama:

-Presidente Nicolau Lobato!

 

Outras crianças chamam:

-Presidente Nicolau Lobato!

 

Vamos responder-lhes com as vozes dele:

-Presente!

-Presente!

 

Hanesan omenajen kmanek ida ba Xanana Gusmão (Primeiru Ministru atuál Timor-Leste nian), ne’ebé uluk iha ai-laran sai nu’udar lider prominente rezisténsia nian, Fernando Sylvan hananu iha nia poema tuirmai. Nia uza metafora manu aman atu deskreve funu-na’in, no tara hanesan kroat ka kilat. Maibé, iha nia poema ne’e, nia deskreve katak Xanana, hanesan manu-aman, la uza tara atu hafetu. Ne’e hatudu katak Xanana uza nia matenek, uza nia diplomasia atu manan nia funu-maluk sira.

 

Poema a Xanana Gusmão [9]

 

Depois

(mas só depois)

os galos

lutarão sem lâminas

 

Poema ne’e mós hanesan esforsu ida hosi nia autór nian atu hatan no kompleta knananuk populár ema Timoroan nian, ne’ebe buras iha funu laran, hanesan deskreve tuirmai:

 

Manu aman Timor-Leste

Manu futu fatin

Lalika tau tara manu futu fatin

 

Iha seremónia sira bainhira selebra loron boot Timor-Leste nian, ema kostume hanoin filafali funu-na’in sira-ne’ebé mate iha funu laran--luta ba ukun rasik an, hodi halo “um minuto de silêncio”. Hanesan poeta ida-ne’ebé iha hanoin alternativu, Fernando Sylvan reaze hodi hatete iha liafuan poétika sira-tuirmai, hanesan aktu protestu nian ida:

 

“Pedem-me um minuto de silêncio pelos mortos mauberes

Respondo que nem por um minuto me calarei!” [10]

 

Francisco Borja da Costa: “ ……Na ponta da minha baioneta/Marcarei na história a forma da minha libertação”

 

Lia na’in ida-ne’e koñesidu liu ho nia naran apalidu, Borja da Costa bainhira ita ko’alia kona-ba “Sé maka Sé” iha mundu literária Timor-Leste nian. Nia moris “iha Fatuberlihu, iha kosta sul Timor-Leste iha loron 14, fulan-Outubru, tinan 1946.[11] Nia mate ho tinan 30 bainhira Timor-Leste hetan invazaun hosi tropa Indonézia iha loron 7, fulan-Dezembru. Tropás parakedista sira maka oho nia. 

 

Borja da Costa iha nia observasaun di’ak ba kestaun diskriminasaun durante tempu ukun koloniál Portugés nian “bainhira nia tuir obrigasaun militar ba tropaz Portugés no haknaar iha Laclubar. Nia haree katak knaar militar ne’ebé nia hala’o nu’udar

esperiensia di’ak”tanba nia hetan aten boot atu ko’alia hasoru diskriminasaun rasiál. Liutiha halo hotu knaar militár, nia fila fali ba knaar governu nian. Hosi nia pozisaun iha governu, nia bele observa prosesu sensura ne’ebé la’o iha ukun Portugés. Nia halo peskiza pesoál ba diskriminasaun hasoru ema Timor iha servisu fatin.”[12]

 

Bainhira Revolucão dos Cravos mosu iha Lisboa iha loron 25, fulan-Abril, tinan 1974 Borja da Costa iha ona Portugal ne’ebá “hala’o estájiu iha “Diario de Noticias”[13] Bainhira nia iha Lisboa, “nia haknaar no hela hamutuk ema Timor-Leste seluk iha Casa dos Timorenses, sentru ida ba nasionalista Timor-Leste iha liur. Tuir nia liafuan rasik, nia “politikamente hetan matenek” hosi ema Timor-Leste ne’ebé radikál”[14]

 

Durante iha Portugal, Borja da Costa nia espiritu literáriu-revolusionáriu hakroat liután liuhosi nia leitura ba obra eskritór famozu sira.“Tuir nia, hakerek na’in ne’ebé iha influensia boot maka Bertold Brecht, Pablo Neruda, Maxim Gorky,”knaar Marxista” no poezia Mao Tsetung nian.”[15]

 

Borja da Costa nu’udar lia-na’in ida ne’ebé “hakerek poezia iha forma klásika, iha lia-Tetum. Nia imajen sira ne’e hotu kona-ba buat murak sira Timor nian; foho tutun maka kleuk tun sa’e, manu sira iha knua laran, kona-ba mota sira ne’ebé fahe malu no hamutuk filafali ho laiha rohan laek.”[16]

 

Borja da Costa hahú tenta atu fanun Timoroan sira hodi “loke matan didi’ak hodi haree realidade katak sira moris iha ukun koloniál nia okos” bainhira nia fila hikas tiha mai ona hosi Lisboa iha tinan 1974. Hamutuk ho nia maluk Abílio Araújo iha Fretilin ne’ebé nia rasik halo parte, sira “kria poezia no hananu ne’ebé fo sai hanoin nasaun povu Timor ne’ebé kleur tebes ona moris iha hanehan laran. Sira muda hananu tradisionál….Knaar ba dahuluk hosi rarosan ida-ne’e maka “Foho Ramelau” ne’ebé tuirmai hatene hanesan “hananu revolusaun” Fretilin nian..[17]  

 

Foho Ramelau [18]

…….

Tan sá timur ulun sudur uai-uain?

Tan sá timur oan ata uai-uain?

 

Hadeer rai-hun mutin ona lá!

Hadeer loron foun sa’e ona lá!

 

Loke matan loron foun to’o iha knuak

Loke matan loron foun iha ita rain

 

Hadeer kaer rasik kuda talin eh!

Hadeer ukun rasik ita rain eh!

 

 

Hosi knananuk Foho Ramelau Timoroan sira sinti katak sira tuba metin atu kaer rasik sira-nia destinu, sedu ka tarde.

 

Iha tinan barak nia laran, durante funu rezisténsia, knananuk ida-ne’e sunu lakan nafatin ema Timoroan sira-nia espiritu atu luta hodi hetan direitu ba auto-determinasaun. Iha vila laran Timor-Leste nian maka knananuk ne’e forsa okupante Indonézia sira bandu Timoroan sira atu labele kanta, maibé iha ai-laran no iha rai estranjeiru ne’ebé Timoroan sira iha ba, porezemplu hanesan Austrália no Portugál, knananuk ne’e ema kontinua rona nafatin.  

 

Iha nasaun ne’ebé de’it iha mundu rai klaran ne’e sempre iha nia inu nasionál rasik. Borja da Costa kontribui nia obra “Pátria, Pátria” ba inu nasionál Timor-Leste nian. Bainhira independénsia Timor-Leste nian deklara iha loron 28, fulan-Novembru, tinan 1975 inu ne’e hananu ba dahuluk públikamente.

 

Hino Nacional [19]

 

tria, pátria!

Timor-Leste, nossa Nação

Glória ao Povo e aos heróis

Da nossa Libertação.

 

Vencemos o colonialismo

Gritamos, abaixo o Imperialismo

Terra Livre, Povo livre

Não, não a exploração.

Avante unidos

Firmes e decididos

Na luta contra o Imperialismo

O inimigo dos Povos

Até a vitória final

Pelo caminho da Revolução

 

Pátria, pátria!

Timor-Leste, nossa Nação

Glória ao Povo e aos heróis

Da nossa Libertação.

 

Tinan atus ba atus, Portugál ukun Timor-Leste. Timor-Leste nia ema sira moris iha opresaun boot nia laran. Hafoin tiha prosesu dezkolonizasaun Timor-Leste nian ne’ebé, to’o ikus, la hamosu rezultadu di’ak iha tinan 1970 nia laran, Timor-Leste tenke obrigadu enfrenta invazaun no okupasaun Indonézia nian durante tinan 20 resin. Ema Timoroan sira sinti katak sira la sai na’in rasik ba sira-nia rain ho okupasaun ida-ne’e. Sira moris iha nakukun, sira moris laiha liberdade. Poema “O Rasto da Tua Passagem” tuirmai deskreve Borja da Costa nia revolta maka’as kontra asaun kolonializmu no forma libertasaun povu kolonizadu sira-nian. Ativista Timoroan sira iha Austrália konsege halo gravasaun ba deklamasaun poema ida-ne’e ho lian-Inglés no lian-Portugés no buka atu halo sirkulasaun gravasaun ida-ne’e iha Timor-Leste laran no iha Indonézia klandestinamente, durante tempu rezisténsia. Deklamasaun poema ida-ne’e ajuda kehe ahi espiritu nasionalizmu nian, liu-liu iha juventude Timoroan sira-nia fuan laran, ne’ebé frekuenta universidade sira iha Indonézia.

 

O Rasto da Tua Passagem [20]

 

Silenciaste minha razão

Na razão das tuas leis

Sufocaste minha cultura

Na cultura da tua cultura

Abafaste minhas revoltas

Com a ponta da tua baioneta

Torturaste meu corpo

Nos grilhões do teu império

Subjugaste minha alma

Na fé da tua religião

 

Saqueaste

Assassinaste

Massacraste

Pilhaste

 

Minha terra, minha gente

Banhada em sangue

Escorragada, exangue

 

Barbaramente civilizaste na demagogia da tua grei

Brutalmente colonizaste na ambição da tua grandeza

 

Na ponta da tua baioneta

Assinalaste o rasto da tua passagem

Na ponta da minha baioneta

 

Marcarei na história a forma da minha

Libertação

 

João Aparício: “…….Timor, ó Terra minha,/És o meu nome!”

 

Laiha informasaun barak atu deskreve kona-ba poeta foin sa’e oan ida-ne’e. Haktuir ba situs-web Editora Caminho nian katak “João Aparício ne’e nu’udar poeta ida ne’ebé sai refujiadu iha Portugál. [21] Iha tinan 1999 nia hala’o knaar hanesan aprezentadór ida ba Rádio Renanscença, Lisboa iha programa Timor, Sol Nascente, ne’ebé fó sai diariamente iha Timor-Leste. Nia públika tiha ona obra poétika iha livru ho títulu Versos Oprimidos ne’ebé nia uza naran pseudónimu Kay Shalay Rakmabean iha tinan 1995. Hafoin tiha iha tinan 1999, nia públika livru poezia ho títulu A Janela de Timor, no iha tinan 2000 nia publika tan livru poezia ida ho títulu Uma Casa e Duas Vacas.

 

Poema sira balu ne’ebé foti atu diskuti no analiza iha ensaiu ida-ne’e mai hosi livru A Janela de Timor. Lansamentu ba livru ne’e hala’o iha Lisboa, iha fulan-Abril, tinan 1999. Iha parte nia diskursu ba lansamentu ne’e, João Aparício afirma nia vizaun poétika hanesan tuirmai, “O sofrimento do Povo de Timor foi e continua a ser o alicerce da minha poesia. Não vivi em mim mesmo. Vivi a vida e alma dos meus irmãos
timorenses. Fui obrigado a reflectir mais cedo sobre o mundo e sobre o drama
da minha Pátria. Aquilo que escrevi é o que maioria do Povo de Timor pensa
e sente, desde que a tragédia se abateu sobre nos. É a sumula da
consciência de um Povo que está presente: a consciência do Povo de Timor. É pensar de modo novo o que foi dito e vivido pelos meus antepassados e pelas gerações de actualidade."[22]

 

João Aparicio nia afirmasaun ne’ebé dekreve iha leten ne’e han malu loloos ho saida maka poeta Libanéz, Kahlil Gibran  hatete kona-ba esensia poeta nian katak, “The poet is the  mediator between the creative power and people”[23] Hanesan poeta, João Aparício prenxe kritéria atu sai portavós ba nia povu nia moris, ne’ebé nakonu ho midar no moruk.

 

Poeta sira iha ne’ebé de’it kuaze iha karakterístiku hanesan. Siha iha domin boot ba sira-nia hun no abut moris nian. Hanesan raan Timor-Leste nian ida, João Aparício fó valór boot tebes ba nia rain doben, Timor-Leste nia ezisténsia. Nia apresia tebetebes panorama foho boot tolu: Ramelau, Matebian no Kabalaki nian, ne’ebé Timor-Leste iha. Kona-ba ida-ne’e, nia haktuir iha poema Meu Nome tuirmai:

 

Meu Nome [24]

 

"Timor,
Imagem viva de Ramelau, Cablaqui e Matebian,
Tres almas gemeas, imortais e sagradas,
Loucas no combate e mansas no amor.

Timor, o Terra minha,
E's o meu nome! "

 

João Aparício haree Timor-Leste hanesan nia bersu moris nian, ne’ebé nia sempre hadomi. Timor-Leste hanesan nia klamar, hanesan Timoroan sira-nia klamar. Poema Timor-Leste deskreve sentimentu ida-ne’e:

 

Timor-Leste[25]

 

És o meu berço natal,

Onde p’ra sempre Te amarei,

E onde sempre Te Espero!

 

Jamais voltarei a perder-Te..

P’ra que continues a ser

Alma minha, terra úbere.

 

Ahi-oan Timor-Leste nia luta ba ukun rasik  kuaze atu mate mohu ona molok massakre Santa Cruz akontese, ne’ebé fanun mundu tomak nia konsiensia katak iha Timor-Leste iha buat ruma la’o la loos. Loron rua tiha hafoin massakre ne’e akontese, João Aparicio foti nia kaneta no buka atu hato’o nia sentimentu, no buka atu hato’o korajen ba povu Timor-Leste nian maka tama iha momentu lutu nasionál nia laran. Ho poema Timor-Pedra-de-Toque nia enkoraja nia maluk sira:

 

TIMOR—PEDRA-DE-TOQUE [26]

 

Timor,

Pátria da ha’u-inan e dos aswain,

Está as escrever a Sua História

Com letras de sangue e de lágrimas,

Está a construir o Seu futuro

Com os cadáveres dos Seus filhos.

……

……

Timor,

Pátria de Xanana e dos jovens de Santa Cruz,

Continuará a bater os portões do mundo

Com a Sua mão cansada e ensanguentada;

Continuará a gritar para Portugal

Com a Sua voz de irmãos de séculos.

 

…………”

 

Xanana Gusmão ho nia karakterístiku revolusionáriu, ne’ebé Timoroan barak tuir nia hanesan sira-nia matan-dalan iha luta ba libertasaun nasionál inspira João Aparicio atu fó sai nia hanoin iha poema Xanana –Mito tuirmai:

 

XANANA-MITO[27]

 

És o oan-mane-kmanek de todas as mães,

O maun Boot X dos nossos jovens,

O áman das crianças de Timor…

 

És a uma lulik dos velhos,

O lia-na’in dos sábios..

És o mito do povo de Timor-Leste.

…….”

 

Rezisténsia Timor-Leste nian tama fali iha faze nakadoko bainhira Xanana Gusmão tropa sira Indonézia nian kaer iha Dili iha loron 20, fulan-Novembru, tinan 1992. Timoroan sira laran taridu, laran susar, laran tanis tebes, konserteza. João Aparício hamrik filafali ho nia kaneta, dezafia Timor-Leste nia funu-maluk sira hodi dehan iha poema Xanana tuirmai,

 

XANANA [28]

 

Caíste nas mãos do inimigo;

Em angústia e luto está

O coração do teu povo amado…

Quem te traiu, meu irmão?

Que te traiu?

…….

…..

Toda a ilha chora…

Todos os homens de boa vontade choram..

Até os túmulos dos heróis choram por ti…”

 

Relevansia Obra Poétika sira Iha Kontestu Timor-Leste nian iha Loron-Ohin no Loron- Aban

 

Timor-Leste oras ne’e moris iha ukun nia laran. Desde 20 Maiu, tinan 2002 Timor-Leste restaura hikas nia indepéndénsia. Timor-Leste tama ona iha komunidade internasionál nia leet hanesan nasaun livre, independente no soberanu. Hanesan mós ho nasaun sira seluk, Timor-Leste iha nia pasadu ne’ebé nia hakat liutiha ona, iha prezente maka oras ne’e la’o daudaun ho intensidade, no iha nia futuru maka sei mehi atu alkansa.

 

Atividade dezenvolvimentu nian hala’o iha aspetu hotu-hotu. Pergunta ida maka mosu: oinsá relevansia obra literária poeta Timoroan sira-nian iha aspetu dezenvolvimentu kulturál iha oras ne’e, no iha aban bain rua?

 

Obra poeta na’in tolu: Fernando Sylvan, Francisco Borja da Costa no João Aparício nian, sein dúvida iha knaar boot atu hamoris nafatin valór sosiál, polítika, no kulturál ne’ebé sira fiar ba Timor-Leste nia vida-moris hanesan nasaun soberanu ida iha mundu rai klaran.

 

Hanesan indivíduu ida, Fernando Sylvan mehi atu harii buat foun. Nia hakarak hadomi ema, idea no sasan sira. Nia iha serteza ba pás iha futuru. Mehi ida-ne’e bele partilla mós hosi nia maluk Timoroan sira, ne’ebé halo parte hanesan sidadaun sira mundu nian. Iha liña poema ida maka lahó títulu, nia hananu:

 

“…… Quero só ajudar a propor a outra vida/Quero só ser mais um a fazer novo mundo.

Tenho de amar pessoas e coisas e ideias.

Tenho de ter certezas na paz do futuro.”[29]

 

Labarik sira nu’udar futuru nasaun nian ne’ebé sei kontinua luta foun ida mundu modernu nian kontra buat sira maka hanesan: kiak, hamlaha, analfabetizmu, n.s.t.. Nia husu ba labarik sira atu hadeer ona:

 

Acorda [30]

Meu filho

Acorda..

Não podes

Dormir sonhar:

Guerrilheiro tens de ser

Que o povo

Tem de lutar!

 

Valór unidade nu’udar valór klasiku ne’ebé sei kontinua relevante iha prosesu harii nasaun. Lia fuan cliché dehan, “A união faz a força” kontinua sai matan-dalan ida-ne’ebé bele konsolida vida nasaun nian. Unidade nasionál Timor-Leste nian maka metin sei lori Timor-Leste atu alkansa estabilidade iha oras ne’e no aban bairua. Borja da Costa, dezde tinan 1974, halo tiha ona apelu ba Timoroan sira atu hamutuk. Poema Kdadalak espresa nia vizaun poétiku:

 

Kdadalak [31]

 

Kdadalak suli mutuk fila ué inan

Ué inan tan malu sá ben ta’han

 

Nanu’u timur oan sei hamutuk

Hamutuk atu tahan anin sut taci

………

KDADALAK SULI MUTUK FILA UÉ INAN

TIMUR OAN HAMUTUK TANE ITA RAIN 

 

Iha mundu ohin loron, tenke halakon opresaun iha forma oioin. Iha Timor-Leste ne’ebé livre no independente, tenke iha mudansa mentalidade ba nia ema sira. Poema Povu Maubere Sei La Sai Atan ba Ema Ida kontinua fó hanoin Timoroan sira kona-ba buat sira-ne’e:

 

“…..

Ita tenke hamosu

Moris foun ida

Atu haluha tiha

Katak povu ne’e sei sai atan

….

Ita tenke hamosu

Ema foun ida

Husi rai ne’ebé ita hamrik ba ne’e

 

Ita tenke harahun

Tauk no todan

Opresaun koloniál”[32]

 

Hanesan mós Fernando Sylvan hananu iha nia poema Manifesto Povo Maubere, atu marka identidade kulturál Timoroan sira-nia rasik, Borja da Costa mós hakarak Timoroan labele tan sai atan ba ema ida iha oras-ne’e, bainhira sira goza namanas sira-nia ukun-an:

 

ITA TENKE HAKILAR HO LIAN MAKAS TEBES [33]

KATAK POVU TIMOR

POVU MAUBERE

LA SAI ATAN

BA EMA IDA

 

Funu-na’in sira-nia luta iha pasadu atu ukun rasik an la saugati. Sira-nia rezultadu luta nian maka ohin loron Timoroan sira hetan ona liberdade, maka sira hein iha tinan barak.

Nu’udar nasaun ida, nudar povu, Timoroan sira labele haluha sira-nia aswain sira. Borja da Costa fó hanoin Timoroan sira atu hamutuk ho nia iha “Um Minuto de Silêncio” hanoin hikas aswain sira-nia knaar:

 

“….Hakmatek ba,[34]

Imi-nia hakmatek, ita-nia hakmatek

BA MINUTU IDA

Oras atu hakmatek

Ba hakmatek tempu nian

Ba moris nian

Ba ema hirak be saran an

 

BA RAIN

BA NASAUN

BA POVU

BA

ITA-NIA LIBERTASAUN

HAKMATE BA-MINUTU IDA ATU HAKMATEK

 

Dezde tinan 1976, João Aparício hakarak mós konvida maluk Timoroan sira, bainhira moris ona iha ukun-an nia laran, atu simplesmente moris ho hakmatek, lakohi iha funu, no hakarak kabun bosu:

 

MINHA PAZ [35]

 

Sou rouxinhol do Oriente,

Alma de rosas…

 

Não querro guerra

Porque me rouba a paz

 

Quero mais arroz

E uma simples guitarra

 

LIAFUAN IKUS

 

Hanesan mós povu iha rai ne’ebé de’it atu bele sobrevive iha aspetu hotu-hotu, ema Timoroan sira tenke, hamutuk ho nia poeta sira, halo beibeik reflesaun: hateke ba pasadu hanesan lisaun boot atu aprende, moris iha prezente ho fuan no laran tomak, no hein atu hakoak loron-aban ho laran ksolok no kmanek. Atu reforsa kompromisu ida-ne’e, Kahlil Gibran hakerek tiha ona katak, “But if in your thought you must measure time into seasons, let each season encircle all the other seasons, and let today embrace the past with remembrance and the future with longing.”[36]

 

Referénsia:

 

APARICÍCO, João—A Janela de Timor, Editorial Caminho, Lisboa, 1999

 

BREYTENBACH, Breyten --End Papers, McGraw-Hill, 1987

 

CAMÕES--- Revista de Letras e Culturas Lusófonas,  Julho-Setembro, 2001

 

EVANS, Boddy Alistair-- Internet (About.Com), “Biography: Antonio Agostinho Neto

 

FERRIS, Anthony—Spiritual Sayings of Kahlil Gibran, New York, 1962

 

INSTITUISAUN SAHE BA LIBERTASAUN--Poezia Borja da Costa iha Luta

                                                                              Hasoru Kolonializmu, Dili, 2005

 

GIBRAN, Kahlil – The Greatest Works, Jaico Publishing House, Mumbai, 2003

 

JOLLIFE, Jill—EAST TIMOR Nationalism & Colonialism, Queensland, 1978

 

SYLVAN, Fernando—A Voz Fagueira de Oan Timor, Colibri, Lisboa, 1993

 

9

 


[1] Haree ‘definisaun’ “Poezia”, End Papers, Breyten Breytenbach, 1987, pájina 156

[2] Haree artigu “Biography: Antonio Agostinho Neto”, hosi Alistair Boddy Evans; Internet (About.Com)

 

[3]  Haree Wikipédia; Fernando Sylvan

[4]  Haree poema “Mensagem do Terceiro Mundo”, A Voz Fagueira de Oan Tímor, 1993, pájina 25

[5]  Haree poema Timor-Leste”, Ibid, pájina 70

[6]  Haree poema, “Funu, Ibid, pájina 131

[7]  Haree poema, “Manifesto Maubere”, Ibid, pájina 71

[8]  Haree poema “Vozes Mauberes”, Ibid, pájina 74

[9]  Haree poema “Poema a Xanana Gusmão”, Ibid, pájina 131

[10]  Haree poema “Pedem-me um minuto.../Respondo.... nem por um minuto me calarei”, Ibid, pájina 132

[11]  Haree “Poezia Borja da Costa Iha Luta Hasoru Kolonializmu”, Institutu Sahe ba Libertasaun, 2005,

    pájina 9

[12] Ibid, pájina 9

[13]  Haree Camões, Revista de Letras e Culturas Lusófonas, Julho-Setembro, 2001.

[14]  Haree filafali Institutu Sahe ba Libertasaun, pájina 10

[15]  Ibid, pájina 10

[16]  Haree Jill Jolliffe, East Timor: Nationalism & Colonialism”, Queensland, 1978, pájina 5

[17]  Haree filafali Institutu Sahe ba Libertasaun, pájina 10

18 Ibid, pájina 16

 

 

 

 

 

 

 

[18] 

[19]  Ibid, pájina 26.

[20] Ibid, pájina 18

[21] Haree situs-web Editora Caminho, Autores: João Aparicio

[22] Haree Diskursu Lansamentu hosi João Aparicio ba livru A Janela de Timor, Abril 1999

[23] Haree Spritual Sayings of Kahlil Gibran, Editor: Anthony Ferris, New York, 1962, pájina 51

[24]  Haree livru poezia, A Janela de Timor, João Aparicio, Lisboa, 2000, pájina 92

[25]  Ibid, pájina 52

[26]  Ibid, pájina 56

[27]  Ibid, pájina 51

[28]  Ibid, pájina 70

[29] Haree filafali A Voz Fagueira de Oan Timor, pájina 77.

[30] Ibid, pájina 68.

[31] Haree filafali Institutu Sahe ba Libertasaun, pájina 23.

[32]  Ibid, pájina 18

[33]  Ibid, pájina 19

[34] Ibid,  pájina 24

[35]  Ibid, pájina 19

[36]  Haree The Greatest Works of Kahlil Gibran, Jaico Publishing House, Mumbai, 2003, pájina 74